Björn Bjarnason "Okkar ábyrgð - öryggi og varnir Íslendinga"

  Varðskip, hlekkur í öryggisgæslu þjóðar. 

Dómsmálaráðherra Björn Bjarnason flutti tímamótaerindi á fundi SVS og Varðbergs, fimmtudaginn 29. mars s.l., undir fyrirsögninni "Okkar ábyrgð - öryggi og varnir Íslendinga". Tímamótaerindi þar sem stjórnmálamaður hefur ekki komið fram með eins skýra, ákveðna og heilsteypta stefnu í innri öryggis- og varnamálum Íslendinga í yfir hálfa öld, ef nokkurntíma. Tel ég Íslendinga hafa átt láni að fagna að hafa haft réttan mann á réttum stað á réttum tíma, þ.e. í embætti dómsmálaráðherra, þegar Bandaríkjamenn hurfu frá landinu, þótt vera þeirra hafi aldrei afsakað langvarandi hirðuleysi okkar í innri öryggismálum þjóðarinnar. Erindi Björns sýnir að hann hefur yfirgripsmikla þekkingu á innri sem ytri örggismálum. Hann hefur vakandi auga með þeim breytingum sem eru orðnar og eru fyrirsjáanlegar í alþjóðlegri glæpa- og hryðjuverkastarfsemi auk þeirrar ógnar sem vaxandu umferð stórskipa með hættulega farma geta haft fyrir lífríki og umverfi landsins ef slys verða. Ný lög um almannavarnir sem hann kynnti eru mikið framfaraspor sem munu styrkja þær verulega ef fylgt verður, þótt ég sé ekki sammála öllum þáttum þeirra.

Efling Landhelgisgæslunnar, sem er ekki aðeins í orði heldur einnig á borði, er kraftaverki næst og hefði ekki orðið með jafn skjótum hætti eftir brottför varnarliðsins nema fyrir samhent átak hans og núverandi forstjóra Landhelgisgæslunnar, fyrir utan stuðning ríkisstjórnar og alþingis. Með þeirri uppbyggingu sem þar hefur átt sér stað og fyrirhuguð er má segja að staðið sé undir yfirskrift erindisins "Okkar ábyrgð"

Því miður hefur borið á því að reynt hefur verið að gera þá stefnumörkun ríkisstjórnar og áherslur sem kynntar voru í erindi Björns tortryggilegar og skaut Össur Skarphéðinsson alþingismaður langt yfir markið með "tindátasamlíkingu" sinni varðandi varalið lögreglu sem hann taldi vera uppfyllingu á draumi Björns um íslenskan her. Í erindi Björns vakti einmitt athygli mína sú skýra afstaða "að borgaraleg samvinna í þágu öryggis skipti hinn almenna borgara jafnvel meiru eins og málum er nú háttað en herafli grár fyrir járnum" svo vitnað sé beint í erindið. Ekki lýsa þessi orð áhuga á íslenskum herafla. Heimildir til hjálpar- og varaliðs á svið öryggismála hafa um áratugi verið fyrir hendi í lögum um almannavarnir og lögreglulögum og þær heimildir oftlega verið nýttar í aðgerðum almannavarna svo dæmi séu tekin.

Íslensk stjórnvöld hafa fram að þessu sinnt innra öryggi lands og þjóðar með hangandi hendi, með örfáum undantekningum þó. Við hernám Breta í maí 1940 þrýstu þeir á íslendinga að skipuleggja loftvarnir almennra borgara, en ekki hafði verið hugað að þeim fyrr þrátt fyrir að styrjöld geisaði í Evrópu. Hafði Hermann Jónasson, þáverandi forsætisráðherra, reyndar unnið nokkuð að því að treysta lögreglu Reykjavíkur með ráðningu Agnars Koefod Hansen sem lögreglustjóra, en hann var ný kominn úr liðsforingjanámi frá danska flughernum og kom því með ferska sýn á þjálfun og skipulag öryggismála. Hvað varðaði varnir íbúanna gegn árásum úr lofti eða af sjó var treyst á að yfirlýst hlutleysi héldi þótt lega landsins hafi þá þegar verið orðin einn af lyklunum að yfirráðum yfir N-Atlantshafi m.a. vegna langdrægni annars vegar og takmarkana hins vegar í flugi. Fyrir þrýsting frá Bretum voru lög um loftvarnir sett, loftvarnarnefndir skipaðar og loftvarnir skipulagðar. Loftvarnarbyrgi voru valin og útbúin, upplýsinga- og viðvörunarkerfi sett upp og varalið þjálfað.

Með lokum heimsstyrjaldarinnar kom innganga Íslands í NATO og herverndarsamningurinn við Bandaríkin sem voru þungaviktarskref í að tryggja ytra öryggi lands og þjóðar. Má segja að með þeim gjörningum hafi pólitískt þor til að takast á við innri öryggismál landsins þorrið og jafnframt hafi menn þvegið hendur sínar af allri þörf til þess, því nú væri nóg að gert. Kalda stríðið með sínum hatrömmu deilum innanlands drógu pólitískan kjark úr þeim sem fylgjandi voru varnarstarfsemi vestrænna þjóða til að takast á við innra öryggi þjóðarinnar þar sem öll slík viðleytni vakti upp spurningar um árásargildi einstakra staða í landinu. Loftvörnum þeim sem komið var á fót á heimsstyrjaldarárunum var látið blæða út og kom náðarhöggið í tíð vinstri stjórnarinnar á síðasta hluta 6. áratugarins. Geta verður þó þess að á einum þætti öryggismála var tekið af festu en það var efling Landhelgisgæslunnar á 6. og í byrjun 7. áratugar vegna baráttunnar um yfirráð yfir fiskimiðum landsins með breytingu á grunnlínu lögsögumarka, útfærslu í 4 sjóm. og síðan útfærslu í 12 sjóm. landhelgislögsögu. Um þessar aðgerðir var pólitísk samstaða.

Svefninn á verðinum fékk þó ekki að vara lengi. Árið 1962 hófu Sovétríkin uppbyggingu eldflaugastöðva á Kúbu með harkalegum viðbrögðum Bandaríkjanna. Sovétríkin voru þar með að teygja hernaðarmátt sinn þvert yfir Atlantshafið og inn í bakgarð Bandaríkjanna. Ný styrjöld var við það að brjótast út og nú með beitingu gereyðingarvopna. Eldflaugar í kafbátum sem og langdrægar eldflaugar gerðu nú mögulegt að varpa kjarnorkusprengju(m) á Ísland. Enn urðu utanaðkomandi öfl og þrýstingur til þess að íslensk stjórnvöld voru neydd til að huga að innra öryggi en engar varnir voru tiltækar innanlands ef styrjöld brytist út. Bandaríkjaher taldi sig ekki hafa neinum skyldum að gegna í þá veru. Lög um almannavarnir voru sett í desember 1962 og leystu af hólmi lögin um loftvarnir sem áður er getið. Forstöðumaður almannavarna beitti sér fyrir vísindalegu hættumati fyrir landið út frá hugsanlegu kjarnorkustríði og hrinti í kjölfarið af stað mjög vandaðri úttekt og kortlagningu á öllu því húsnæði sem nota mætti til að skýla almenningi gegn geislavirku úrfelli. Gerðar voru áætlanir um nýtingu þessarra skýla, uppsetningu viðvörunarkerfa, brottflutning frá hernaðarlega hættulegum svæðum, vörslu neyðarbirgða, skipun og þjálfun hjálparliðs auk þess sem leiðbeiningar fyrir almenning voru samdar og prentaðar, en aftur þraut hið pólitíska þol. Bannað var að gefa út leiðbeiningar fyrir almenning um viðbrögð í stríði, frekari skýlakönnun hætt og öll verkefni á sviði almannavarna sett í salt. Surtseyjargosið 1963 hafði reyndar lengt aðeins í "hengingaról" almannavarna þegar stjórnvöld nýttu sér þáverandi heimildarákvæði í lögum um almannavarnir til að fela þeim að gera áætlun um brottflutning Vestmannaeyinga ef eldgos breiddist út, til hættu fyrir byggðina. Með breytingu á lögum um almannavarnir 1968 var þeim síðan falið að skipuleggja og framkvæma ráðstafanir til að koma í veg fyrir, eftir því sem unnt er, að almenningur verði fyrir líkams eða eignatjóni af völdum hernaðaraðgera, náttúruhamfara eða af annarri vá og veita líkn ef tjón verður. Var þar látið við sitja en litlu sem engu fé varið til þess að þessu hlutverki yrði sinnt.

Á síðari hluta 7. áratugarins vaknaði alþjóðasamfélagið til aukinnar meðvitundar um þann mikla toll sem endurteknar náttúruhamfarir tóku í mannslífum og efnahagslegum áföllum meðal þjóða heims. Varð sú meðvitundarvakning til þess að allsherjarþing Sameinuðu Þjóðanna ákvað að stofna sjóð til að veita úr styrk til aðildarþjóðanna til að skipuleggja og byggja upp viðbúnað til að mæta slíkum slíkum hamförum og stórslysum. Einn aðili á Íslandi hafði þá öðrum fremur döngun í sér til að fylgjast með þróun þessara mála á alþjóðavettvangi en það var Rauðikross Íslands. Varð það því hann sem hafði frumkvæði í að þrýsta á Íslensk stjórnvöld að sækja um styrk úr sjóðnum sem tókst eftir mikla baráttu, enda ekki forgangsatriði hér á landi að tryggja innra öryggi landsmanna, þá sem fyrr. Niðurstaða umsóknarinnar varð samt sú að Ísland varð fyrst allra ríkja Sameinuðu Þjóðanna til að hljóta styrkinn, en allt stefndi í að stjórnvöld myndu klúðra málinu strax í upphafi þegar þau upplýstu að styrkurinn yrði notaður til að kaupa fyrir hann jarðskjálftamæla. Bjargaði Rauðikross Íslands enn málum með því að benda á að styrkinn ætti að nota til að skipuleggja og byggja upp viðbúnað til að mæta vá en ekki í afmörkuð verkefni þótt út af fyrir sig væru góðra gjalda verð. Var því þess farið á leit við Sameinuðu Þjóðirnar að styrkurinn yrði notaður til að fá hingað sérfræðing á þeirra vegum til að leiðbeina Íslendingum um skipulag og viðbúnað gegn náttúruhamförum og annarri vá. Varð það úr og var í kjölfarið mótuð alveg ný stefna í almannavörnum sem miðaðist að því að skipuleggja, samhæfa og síðan að þjálfa allt það afl í stofnunum og sjálboðnu björgunarliði sem fyrir finnst í landinu og kemur á einn eða annan hátt að öryggis- og björgunarmálum. Þetta leiðarljós var myndað strax á 8. áratugnum og því er enn fylgt og því ekkert nýtt í þeim kýrhaus. Mun ég í síðari pistlum um þróun og starf almannavarna í landinu gera frekari grein fyrir einstökum þáttum s.s hamförum sem við var að glíma á þeim 25 árum sem ég kom að málum,meðbyr, mótlæti, mistökum og sigrum.